Έφηβοι και απώλεια

Η απώλεια είναι απαραίτητο στοιχείο της ζωής. Στη διάρκεια της ζωής μας είναι πολλά αυτά που πρέπει να αφήσουμε και να χάσουμε για να μπορέσουμε να ωριμάσουμε: αγάπες, ψευδαισθήσεις, εξαρτήσεις, ανεδαφικές προσδοκίες, κ.α.

Όταν μιλάμε για απώλειες δεν εννοούμε μόνο το θάνατο ή τραγικές απώλειες. Μιλάμε και για απώλειες που σχετίζονται με την αλλαγή και την ωρίμανσή μας καθώς προχωράμε στο δρόμο της ζωής.

Η απώλεια μπορεί να αποτελέσει μια πρόοδο και όχι μια διακοπή στο δρόμο προς την προσωπική ωρίμανση η οποία χαλκεύεται από αυτά που τελικά απαρνούμαστε. Πρέπει να «απαρνηθούμε» την παιδική μας ηλικία για να μπούμε στην ενηλικίωση. Πρέπει να «εγκαταλείψουμε» τις ψευδαισθήσεις μας αν θέλουμε να ζήσουμε με πληρότητα σε αυτό τον κόσμο. Πρέπει να αφήσουμε το πατρικό μας αν θέλουμε να φτιάξουμε μια δική μας οικογένεια. Για να διαχωριστούμε πρέπει να αποχωριστούμε.

Υπάρχει τρόπος να διαχειριστούμε αποτελεσματικά όλες αυτές τις «καθημερινές» απώλειες. Να τις καταλάβουμε, να τους δώσουμε ένα νόημα και να μάθουμε από αυτές: να μάθουμε να μοιραζόμαστε τις εμπειρίες μας, να αναπτύσσουμε ουσιώδεις σχέσεις, να επιτρέπουμε την ανάπτυξη του εαυτού μας, να δημιουργούμε και να ζούμε με πληρότητα.

Η θετική διαχείριση της αλλαγής και της απώλειας είναι πολύ σημαντική για την εύρυθμη ανάπτυξη του εφήβου.

Παρόλο που ήδη από την αρχαιότητα ο Αριστοτέλης και ο Πλάτων ανέφεραν τις ιδιαιτερότητες της εφηβικής ηλικίας, η ψυχολογία άργησε να ασχοληθεί με αυτή τη φάση της ανθρώπινης ανάπτυξης και συνήθως την κατέτασσε στην παιδική ηλικία. Τώρα γνωρίζουμε ότι η εφηβική ηλικία έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά από την παιδική και όσο τη μελετάμε, τόσα περισσότερα μαθαίνουμε. Η εικόνα όμως που έχουμε (π.χ. από τα μέσα) είναι συχνά διαστρεβλωτική και δεν μας βοηθά να δούμε το θέμα με ψυχραιμία. Ας έχουμε λοιπόν υπ’ όψιν μας ότι δεν είναι όλοι οι έφηβοι επαναστάτες χωρίς αίτια ή ιδιόμορφοι ή «περιθωριακοί» ή με παράξενη συμπεριφορά αν και όλα αυτά έχουν τη θέση τους στην εφηβεία.

Στην εφηβική ηλικία συμβαίνουν πολλές αλλαγές τόσο στο σώμα όσο και στον ψυχισμό των εφήβων. Αυτή η αργή μετάβαση από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση είναι από μόνη της μια πηγή άγχους και ανασφάλειας. Ταυτόχρονα, οι έφηβοι καλούνται να αντιμετωπίσουν μια σωρεία πιεστικών καταστάσεων (με κύρια έμφαση στις σχολικές επιδόσεις) ενώ «χτίζουν» πιο συνειδητά την προσωπικότητά τους.

Πολλά είναι τα θέματα που αντιμετωπίζουν (και τα οποία μπορεί δυνάμει να έχουν επιπλοκές):

- Συναισθήματα (άγχος, θυμός, φόβος, θλίψη, κατάθλιψη)

- Αλλαγές στο σώμα (και όποια προβλήματα ορμονικά ή άλλα μπορεί να παρουσιαστούν)

- Σεξουαλικότητα και ρόλοι φύλου (ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη)

- Σχολικές επιδόσεις/ σχέσεις με καθηγητές (κακή απόδοση)

- Αυτονομία (ή έλλειψή της)

- Οικογένεια (διαζύγιο ή κακές σχέσεις με γονείς ή αδέλφια, αρρώστια στο σπίτι)

- Φίλοι/συνομήλικοι/παρέα (πίεση, απομόνωση, κοινωνική φοβία)

- Ναρκωτικά/αλκοόλ

- Σχολική βία/αυτοκτονία

Όλα αυτά ενώ ακόμα αναπτύσσονται σε γνωσιακό, πνευματικό, σωματικό, συναισθηματικό επίπεδο και διαμορφώνουν την ταυτότητά τους και την εικόνα του εαυτού τους.

Το σημαντικότερο θέμα που ανακύπτει στην εφηβεία είναι η διαμόρφωση της αντίληψης του εαυτού, άρα της εικόνας του εαυτού και επομένως η αυτοεκτίμηση του εφήβου. Η αυτοεκτίμηση, που επηρεάζεται και από τους γονείς και τους καθηγητές, συνδέεται άμεσα με τις σχολικές επιδόσεις αλλά και την καλή ψυχική κατάσταση του εφήβου.

Η αίσθηση που έχει ο έφηβος για τον εαυτό του περιλαμβάνει την επίγνωση του όσον αφορά τις διανοητικές, ψυχικές και σωματικές ιδιότητές του καθώς και τους κοινωνικούς του ρόλους. Αυτή η αυτεπίγνωση καθορίζει και την εικόνα του εαυτού. Ταυτόχρονα με την ανάπτυξη της εικόνας του εαυτού γίνεται και η ανάπτυξη του ιδεατού εαυτού που περιλαμβάνει τα επιθυμητά χαρακτηριστικά, πρότυπα, συμπεριφορές και δεξιότητες.

Η σύγκριση (και μετέπειτα η αξιολόγηση) μεταξύ εικόνας του εαυτού και ιδεατού εαυτού αντανακλά την αυτοεκτίμηση του εφήβου. Αυτό με τη σειρά του δείχνει τα επίπεδα αυτοπεποίθησής του, την γενική ικανοποίηση του και το αν έχει κίνητρα για νέες εμπειρίες και προκλήσεις.

Το ερώτημα «ποιος είμαι» περιλαμβάνει και την εικόνα (και τα στερεότυπα) του ρόλου φύλου, των προσωπικών χαρακτηριστικών, και του σώματος. Αυτή η εικόνα επηρεάζεται πολύ από τους γονείς (έχει ήδη αρχίσει η επιρροή των γονέων από την παιδική ηλικία), τους εκπαιδευτικούς και φυσικά τους συνομήλικους, δηλαδή όλους τους σημαντικούς άλλους του εφήβου. Άρα ο έφηβος βλέπει τον εαυτό του μέσα από έναν καθρέφτη που μπορεί να είναι ρεαλιστικός αλλά και παραμορφωτικός.

Καταλαβαίνουμε τη σπουδαιότητα που έχει η θετική διαχείριση της αλλαγής όταν συμβαίνει το δεύτερο διότι έχει παρατηρηθεί ότι οι έφηβοι αντιστέκονται και στην αλλαγή μιας κακής εικόνας που έχουν για τον εαυτό τους (φοβούμενοι το ρίσκο να μην ανταπεξέλθουν στις «απαιτήσεις» μιας «καλής εικόνας»).

Η αντίσταση είναι μία από τις αντιδράσεις που μπορεί να έχει ένας έφηβος με χαμηλή αυτοεκτίμηση. Άλλες είναι η αποφυγή (ευθυνών, διαβάσματος, κτλ) στην περίπτωση ενός εσωστρεφούς εφήβου, η αναπλήρωση με αλαζονική συμπεριφορά (για να αντισταθμίσει την αίσθηση κατωτερότητας) στην περίπτωση ενός εξωστρεφούς εφήβου και στα χαμηλά επίπεδα κινήτρου και κινητοποίησης.

Η εικόνα του εαυτού, λοιπόν είναι σημαντική για την ανάπτυξη του εφήβου. Ευτυχώς είναι ένας τομέας που μπορεί να «δουλευτεί» με πολύ θετικά αποτελέσματα και να ανοίξει πολλούς ορίζοντες στη ζωή του.